События

Корайван маҗаралары

Арча районының бу авылы заманында бөтен илгә танылды, исеме Россия­нең ул чактагы Президенты Дмитрий Медведевка ка­дәр барып җитте. Барысына да бер хәреф – “х” хәре­фе гаеп­ле иде. Ко­рай­ван­ны бөтен доку­мент­ларда өлкән туган телендә, ягъни урысчалатып “Керхайвань” дип язып куйган булганнар. Авыл башында да шундый язу торган. Баш­тарак авыл халкы моңа әллә ни игътибар итмәгән.

Беренчедән, авылда калдыру өчен паспорт бирмәгән заманда документларга игътибар да шул кадәр генә булгандыр. Икенчедән, милли үзаң дәрәҗәсе дә сәбәпче тү­гел микән дип шикләнәм. Һәр­хәлдә, корайванлылар үзлә­рен кимсетелгән, рәнҗе­тел­гән санап, төрле урыннарга “жалу”лар яза башлаганнар. Рәнҗетелгән санамаслар иде, кайбер оешмаларда паспорт күрсәткәч, болардан: “Тәк… нинди хайван авылыннан инде сез?” – дип төрттерә башлаганнар. Шулар өстенә топонимика буенча бер зур белгеч, профессор: “Бу авылда хайваннар көр булган, шу­ңа күрә “Керхайван” дип атаганнар дип язып чыккан. Авыл исеме кайбер оч­ракта сызыкча аркылы “Кер-хайван” дип, кайбер очракта нечкә­лек билгесе белән “Керхайвань” дип тә языла башлаган. Бер укучы бала:

“Туган авылым – Керхайвань,
Кирәк­ми миңа Тайвань…” –

дип шигырь дә чыгарган булган икән. Кыскасы, авыл атамасындагы “х” хәре­фе тирә­сен­дә тавыш зурга китә башлаган. Дөрес булса, ха­лыкның ачуы шул дәрә­җә­гә җиткән ди, “х” хәрефен гомумән юк итәргә кирәк, дию­челәр табылган. Әмма уйлана торгач: “Х” хәрефсез дә булмый икән”, – дип әйтеп әйткәннәр ди. Берәү­ләр, мә­сә­лән, “эшләр хут­ка китте”не “эшләр утка китте”, яки “хат башы” дигән­не “ат башы” дияргәмени инде, дип шауласа, “х” хәрефе кергән сүз­ләрне мулдан кул­ланучы ир-атлар, гому­мән, фетнә кү­тәргәннәр, имеш.

Әмма авыл исеме язмышын ничекләр генә булса да хәл итәргә кирәк бит. Безнең як халкы – бик акыллы, гыйлемле халык, кем әйтмешли, “үземнән беләм”. Икенчедән, Арча халкы башлаган эшне ярты юлда калдырмый.
“Арча хәбәрләре” газетасы журналисты Ильяс Фәт­тахов әле узган гасырның 70 нче елларында ук авыл исемен үз­гәртү мәсьәләсен кузгаткан булган һәм райкомга мөрә­җә­гать тә язган. Әмма: “Кычытмаган җирне кашып йөр­мә, коммунистлар беркайчан да ялгышмый, дөрес яза”, – дигәнрәк сүзләр белән Ильясның авызын каплаганнар. Менә коммунистлар чоры да бетә, илдә-җирдә демократия, фикер хөрлеге, сүз иреге чәчәк ата. Милли үзаң яңа үсеш ала һәм Корайван халкы тагын да зуррак тавыш чыгара.

Акыллы кешеләр мәсьә­ләне район советы сессия­сенә куярга тәкъдим итәләр. Әмма, закон буенча, мәсьә­ләне иң әүвәл авыл җыены хәл итәргә тиеш була. Әл­бәт­тә, халык “х” хәрефен алып ташларга дүрткуллап риза була. Җыен карарын район сес­сиясендә хуплап, Татарстан Дәүләт Советы сессия­сенә тиешле документлар җибәрә­ләр. Әмма әлеге документ иң әүвәл парламен­тыбызның Роберт Миңнул­лин җитәк­ләгән ко­миссия­сендә каралырга тиеш була. “Х” хәрефе язмышы белән милли җанлы депутатларыбыз, язучыларыбыз шө­гыль­ләнә башлый. Ни­һаять, Дәү­совет сессиясе тиешле карар кабул итеп, документлар Мәс­кәүгә җибә­релә. Чөнки аны ул чактагы Президент Дмитрий Медведев имзаларга тиеш була.

Ярты елга якын вакыт уза, ә Мәскәүдән хәбәр-хәтер юк та юк. Корайван халкы тынычсызлана башлый, төрле имеш-мимешләр китә. Бе­рәү­ләр Россия Президенты Арча Сабан туена чакырылмаганга үпкәләде микән дип шикләнәләр. Икенчеләре: ”Инде без ничә ел йөргәнне Дмитрий Анатольевич атна-ун көндә генә хәл итә алмас. Эше болай да күп, ә мәсьәлә шактый четерекле”, – диләр.

Шулай, ярты ел чамасы вакыт узгач, Мәскәүдән шатлык­лы хәбәр алына. Арча, аерым алганда Корайван халкы, Россия Президентына рәх­мәтләр укый, Урта Курса авыл җир­леге башлыгы “телезвез­да”га әверелә. Татарстан гына тү­гел, Россия мәгъ­лүмат чараларына да уңга-сулга интервью бирә. Бар халык шат һәм мәм­нүн кала. Язганнарым кем­гәдер кагылып, кү­ңел­лә­ре рән­җе­мәсен иде. Чөнки бе­рәү­не дә гаепләргә телә­мим. Иле, системасы шун­дый бит. Без бөтен нәрсәне ил белән хәл итәргә өйрәнгән. Тик менә хәл итәселәр тагын калды бит әле. Арчага килгән кеше игътибар итәдер: юл өстендә “Эштрә” дигән авылга юл күрсәтүче язу тора. Урыс­чалатып “Штырь” дип куйганнар. Ильяс Фәттахов әй­түен­чә, заманында ул Иш­тирәк дигән матур бер авыл булган. Тик менә “Иштирәк”, “Эштрә”, “Штырь” дигән атамаларны нинди мәгънә бер­ләштерүе генә башка барып җитми. Инде килеп, татар хәрефләре булган атамаларны урыс кардәшем укый алмаячагын беләм, ә менә “На­ласа”ны “Наласы”, “Ор­наш­баш”­ны “Ур­нашбаш” дип “урыс­ча” язу нигә кирәк булды икән дим мин, әй! Татарстанда урысчалаткач мәгънә­сезгә әйләнгән күпме атамалар бар бит әле ул. Аларга да ил белән тотынасы иде дә, тик бер нәрсә ике­ләндерә: күпме оешмаларга, җитәкчеләргә өстәмә мәшә­кать тудырачакбыз бит. Шуңа күрә кыяр-кыймас тәкъдим генә ясыйм. Алдан ук гафу итегез, извините, пажалысты.

P.S. Хәзер авыл татарча, элеккечә “Корайван” дип атала. Ә урысча, өлкән туган “о” хәрефен белмәскә мөмкин дипме, “Курайван” дип куйганнар.
Хөрмәтле укучыларыбыз! Авылларыбызның русча һәм татарча язылышына, яңгырашына сезнең мөнәсәбәтегез нинди? Әйдәгез, фикерләшик әле. Хатлар, хәбәрләр көтәбез.

(“Ватаным Татарстан”,   /№ 72, 25.05.2016/)

Риман Гыйлемханов

Чыганак: http://www.vatantat.ru/